Thanasis Deligiannis over Nightwater

‘Waar gaat een lied heen als de laatste tonen hebben geklonken?’ 

Dit najaar tovert transdisciplinair kunstenaar Thanasis Deligiannis het Muziekgebouw om tot een enorme klankkast. Met Nightwater laat hij het gebouw vibreren. Hij componeerde een werk voor muzikanten, performers, installaties en videofilms die één weekend lang een brug slaan naar de feesten op het Centraal-Griekse platteland. 

Door Dana Linssen

(foto: Elia Kalogianni for I-O and Onassis Stegi)

Als er één herinnering is die bepalend is geworden voor het kunstenaarschap en de ruimtelijke, immersieve composities van Thanasis Deligiannis (Griekenland, 1983), dan is het wel het geluid van de panighíri. Dat zijn de grote zomerse volksfeesten die plaatsvinden op het platteland waar hij opgroeide en waar hij door zijn ouders mee naartoe werd genomen. Hij komt uit een boeren-, maar ook een muzikale familie. Zijn vader speelde de klarino, de Griekse klarinet met zijn uit volksmuziek zo herkenbare geluid. Soms werd hij als het laat werd in de auto te slapen gelegd. Flarden gedempte muziek, gepraat, stemmen die rijzen, klanken die wegsterven. En stilte. Krekels. En dan was het, zo vertelt hij, alsof hij binnenin een klankkast lag. Daarover zo meer.

Deze nazomer tovert hij namelijk het hele Muziekgebouw voor een weekend om tot een enorme klankkast. Met de transdisciplinaire installatie Nightwater laat hij het gebouw vibreren, van het Loading Dock tot de coulissen, van de Grote Zaal tot de repetitiestudio’s. Met het gebouw als instrument componeerde hij een werk voor muzikanten, performers, installaties en videofilms die van 12 tot 14 september in Amsterdam een echo laten klinken van wat hij als kind in die halfslaap hoorde en droomde.

(foto: Pinelopi Gerasimou) 

Irrigatiemachine
Nightwater is de afsluiting van een residentie van het Muziekgebouw Productiehuis en borduurt voort op eerdere collectieve werken die Deligiannis maakte, onder meer vorig jaar voor het Griekse paviljoen van de Biënnale van Venetië. Wie daar toen Xirómero/Dryland zag kreeg alvast een voorproefje van wat er in Amsterdam te wachten staat. Centraal stond een immense irrigatiemachine, die op gezette tijden werd geactiveerd en de betonnen vloer van het neobyzantijnse gebouw besproeide. Een welkome verfrissing in de hete zomer die ook toen de Venetiaanse lagune teisterde. In het donker van de tentoonstellingsruimte stonden en lagen witte plastic terrasstoelen verspreid, alsof de bezoekers net waren opgestaan en weggegaan. Er klonken naklanken van een feest, van de nachtelijke natuur en werkzaamheden in de verte die de eeuwige arbeid van de mens in relatie tot technologie en de natuur opriepen. De boer was verdwenen, maar de ploeg ploegde voort.

(foto: Pinelopi Gerasimou for Onassis Stegi)

Zowel Dryland als Nightwater zijn het resultaat van een langjarig onderzoek dat Deligiannis en dramaturg en filoloog Yannis Michalopoulos in 2022 met steun van de Onassis Foundation startten naar het leven van de legendarische Griekse folkzangeres Kiki Margaroni die in de jaren 70 en 80 van de afgelopen eeuw de stem was van de panighíri. ‘Ze had een hele speciale manier van zingen, heel langzaam. In andere regio’s kunnen bepaalde liederen misschien opgewekt klinken, maar zij gaf ze een zekere gravitas, een zekere contemplatie mee. Daardoor komen de grote thema’s van het leven, verlies en liefde denk ik beter naar voren.’

Toen ze haar uiteindelijk hadden opgespoord, bleek ze zich te hebben teruggetrokken uit het publieke leven en niet mee te willen werken aan het project. ‘Op dat moment werd afwezigheid het grote thema van ons onderzoek’, vertelt Deligiannis. Ze besloten de liminale ruimtes en momenten te verkennen tussen traditie en herinnering, tussen het einde van het ene en het begin van het volgende feest. ‘Waar gaat een lied heen als de laatste tonen zijn geklonken, als er niemand is om het te zingen? Waar gaan geluidsgolven heen als ze zogenaamd wegsterven? Wat is de toekomst van de plattelandscultuur die me als kind heeft gevormd?’

Tijdens researchtrips in Thessaly (Centraal Griekenland) and Xirómero (West-Griekenland) verzamelden ze geluiden – niet alleen van de volksmuziek, maar ook van het werk op het land – en interviews, foto’s en films. De vraag waarmee Deligiannis en zijn team op pad gingen was bijna archeologisch. Niet: hoe kun je uit al die fragmenten en verhalen die herinneringen en artefacten die bloeitijd van de panighíri reconstrueren, maar: kun je de soundscapes en de echo’s van die feesten deconstrueren en hercomponeren? En op die manier niet stollen in de tijd, maar juist laten herklinken, zoals geluid dat door tijd en ruimte verandert, transformeert en onder invloed van omgevingsfactoren verder wordt gedragen? Anders én hetzelfde.

(foto: Pinelopi Gerasimou for Onassis Stegi)

De droom van de machine
Tijdens Nightwater kunnen de bezoekers vrij door het gebouw lopen. De irrigatiemachine die in Venetië stond speelt weer een centrale rol. ‘Als kind was ik enorm gefascineerd door de irrigatiemachine van mijn grootvader. Door het geluid van de kunstmatige bewatering. Het knarsen van het mechaniek. Gedurende ons onderzoek is hij zowel een personage als een instrument geworden, een beetje zoals een geprepareerde piano. Ik wil het verder niet te veel invullen voor de toeschouwer’, vertelde Deligiannis toen hij kort voor de zomer de laatste hand aan het werk legde. ‘Misschien kun je je voorstellen dat wat je in het Muziekgebouw gaat meemaken, de droom van de machine is.’

De route begint bij het Loading Dock, waar de irrigatiemachine wordt geïntroduceerd. Het is een danser tussen andere dansers. Wordt de machine door de muzikanten en performers voortgetrokken, of is het juist dat immense apparaat zelf met die enorme waterslang die deze mensen in beweging zet? Een mysterieuze choreografie voor machine, mens en water. Nightwater maakt bewust gebruik van dit soort vervreemdingsstrategieën, laat alles bekend en vreemd lijken door het te decontextualiseren en dan weer te recontextualiseren. Muziek klinkt, een dansnummer wordt ingezet, lijkt even te haperen. Gaat het beginnen of is het alweer klaar? Zijn dit klanken die aanzwellen of wegsterven?

(foto: Nightwater)

Vanaf daar loopt de bezoeker door de tussenruimtes van de backstagegangen naar de Grote Zaal. Onderweg zijn er diverse performatieve, muzikale, licht- en geluidselementen die de nieuwsgierigheid prikkelen. Een video met opnames die Deligiannis en zijn team maakten. Lege stoelen. Kletsende muzikanten in een verduisterde kleedkamer. Is het feest net afgelopen, of moet het nog beginnen. Een danser loopt voorbij. Waar gaat die naartoe? Waar komt dat geluid vandaan? Via echo’s en versterking, kleine speakers met vertraagde en weerkaatste geluiden begint langzamerhand het hele gebouw auditief te bewegen. Je hoort krekels, alsof je ’s nachts in het veld bent. Een hond blaft. Een auto rijdt weg in de verte.

Dan kom je in de Grote Zaal, waar de stoelen zijn vervangen door een installatieperformance van plastic witte terrasstoelen. Een weiland van stoelen. Je kunt er doorheen lopen of erin plaatsnemen. Misschien gebeurt er wat. Misschien ook niet. Op een levensgroot scherm is een groep mannen klaar met de arbeid. Ze wassen zich, knippen elkaars haren, soigneren zich voor het feest vanavond. Hier ontmoeten het oude en het nieuwe Griekenland elkaar. Het Griekenland van de tradities en de tragedies, en het Griekenland waar een nieuwe economische werkelijkheid zichtbaar wordt. We herkennen in hun gezichten de zonen van generaties boeren en seizoensarbeiders uit alle windstreken.

Een klarinetspeler loopt tussen de stoelen. Hij speelt. Moet je hem volgen? Als één ding uit de try-outs bleek is dat je als toeschouwende nachtwandelaar niet vóór de muziek uit moet willen lopen. Nightwater nodigt je uit om te dralen, te vertragen. Ook de Entreehal en deFoyerdecks zijn het toneel van kleine gebeurtenissen. Een zangeres geeft verdroogde planten water. Meer videofilms. Tot uiteindelijk de Kleine Zaal het heiligdom van de diepe slaap is. Hier droomt de sproeimachine zichtzelf. We zien videobeelden van een landweg in de nacht begeleid door een ambient soundscape waarin klanken van een microtonaal orgel en elektronica zijn verweven. Het zijn trillingen van geluiden die we normaal niet horen. Frequenties die ons voortbewegen naar dat moment waarop herinnering, droom en toekomstvisioen elkaar kruisen als landwegen. Techniek die het verleden droomt.

Jeugdherinneringen
Voor wie eerder werk van Deligiannis in het Muziekgebouw bijwoonde zullen sommige elementen bekend voorkomen. Zo haalde hij eerder de Grote Zaal leeg in An Evening of Today in 2013, en liet hij musici tennis met elkaar spelen om de akoestiek van de zaal te activeren. Tijdens de performance ENA ENA in 2022 richtte hij op het Loading Dock Griekse plattelandsnachtclub uit de jaren 80 in, die in Nightwater in gedeconstrueerde vorm terugkomt.

(foto: Pinelopi Gerasimou for Onassis Stegi)

Als Nightwater ‘de droom van de machine’ is, dan droomt de watermachine de jeugdherinneringen van Deligiannis. ‘Mijn moeder maakte er altijd grappen over hoe je mij naast, of nog liever in een speaker te slapen kon leggen. Ik kom er meer en meer achter dat ik geen sound designs of muziek maak, maar dat ik ervaringen en ruimtes componeer in mijn werk. Horen is een 360-graden-ervaring. Je kunt geluid horen zonder het te zien. Het kan van achter je komen. Uit de verte. Verder dan je ogen kunnen zien. Geluid kan desoriënterend zijn, maar je kunt je als je goed luistert ook met behulp van geluid oriënteren. Geluid is een dialoog met de ruimte. Maar als ik de wereld ervaar, dan ben ik niet alleen omringd door geluid, dan ben ik in het geluid. Dat betekent dat ik uiteindelijk geen geluid componeer, maar de ruimte, met het geluid als gids.’

Ook de structuur volgt een droomlogica. Uiteindelijk bepaalt de toeschouwer hoe lang die in een ruimte wil blijven, of op diens schreden wil terugkeren. ‘Nightwater roept een fragmentarische wereld op van videobeelden, field recordings, live musici die allemaal een echo zijn van ons onderzoek naar plattelandscultuur. Je hoort traditionele Griekse muziek, maar ook experimentele composities. Er is ruimte voor improvisaties, en er zijn van tevoren opgenomen loops. Als toeschouwer maak je je eigen verhaal, je eigen ervaring. Je bent getuige van wat er gebeurt, maar je wordt ook deel van het geheel.’

De wereld van het water
Deligiannis kent het Muziekgebouw inmiddels van binnen en van buiten. Maar tot nu toe verkende hij alleen de interieurs. De organen van het gebouw, de longen, de klankkamers. Voor het eerst realiseerde hij zich echter dat door ook de Entreehal en de Foyerdecks in het werk te betrekken de glazen architectuur een rol ging spelen. Hij lacht: ‘Nightwater gaat over de wereld van het water. Het uitgedroogde land overdag dat ’s nachts beregend wordt. Stel je voor dat er net een enorm cruiseschip aanlegt bij de naastgelegen terminal. Of dat het stormt, en de golven van het IJ tegen de kades slaan. Dat zijn allerlei dingen die ik niet kan controleren, maar waar ik wel over fantaseer.’

Hij vervolgt: ‘Ik vind het heel spannend om plattelandscultuur binnen te brengen in een plek als het Muziekgebouw. Natuurlijk klinkt hier muziek van over de hele wereld. Maar de muziek en de liederen van de panighíri hebben een zekere rauwheid waarin vorm, vakmanschap en esthetiek misschien minder belangrijk zijn dan uitdrukkingskracht. Als je als kunstenaar die werelden bij elkaar brengt, dan ben je je natuurlijk bewust van de politieke tentakels die onder het werk uitsteken. We leven in een tijd waarin de agriculturele wereld onder vuur ligt, zich aan het herontdekken is, zich roert. Dat zijn kwesties die je normaal niet aantreft in het culturele centrum van een stad. Dat alles zal bijdragen aan de betekenis van het werk, zonder dat ik ze hoef te benoemen of beantwoorden.’

Om die reden componeerde hij ook leegte en stilte in Nightwater. ‘Mensen kunnen elkaar tegenkomen, en samen voelen hoe ze deel uitmaken van een een gemeenschap. Maar ze kunnen ook hun gedachten, herinneringen en dromen tegenkomen en horen in de weerklank van het Muziekgebouw.’

(foto: Yorgos Kyvernitis for I-O and Onassis Stegi)