Oer-Hollands orgelwonder

30 november 2023

Op ontdekkingsreis door het Muziekgebouw stuit je vanzelf op het vermaarde Fokker-orgel. Een microtonale muziekschat met een gedenkwaardige geschiedenis.

In de nok van het Muziekgebouw vindt een luisterrijk mirakel plaats. Boven een glazen wand van de Kleine Zaal ontwaakt keer op keer een ware muziekreus. Een vaderlands bravourestuk, dat luistert naar de naam Fokker-orgel. Het indrukwekkende instrument van Nederlandse makelij geldt als het enige akoestische 31-toonsorgel ter wereld. “Nederland heeft zijn eigen 31-toonssysteem. We waren er vroeg bij en daar mogen we gerust trots op zijn. Onze landcode is niet voor niets +31”, grapt Sander Germanus, componist en directeur van de Stichting Huygens-Fokker. Dit Nederlandse centrum voor microtonale muziek zet zich in voor muziek met alternatieve stemmingen en afwijkende octaafverdelingen.



Kortom: alle muziek die zich kleurrijk beweegt buiten de marges van het zo vertrouwde westerse stelsel van twaalf tonen. Stichting Huygens-Fokker beheert het orgel en kon het vanaf 2009 een veilig heenkomen bieden in het Muziekgebouw. Het uiterst veelzijdige Fokker-orgel kent een rijke historie met een uniek Nederlands stempel. Het idee om een orgel te bouwen met 31 tonen per octaaf komt uit de koker van de Nederlander Adriaan Fokker (1887-1972).

Alleskunner
Fokker was een briljant natuurkundige en een alleskunner, die nog samenwerkte met wetenschapstoppers als Hendrik Lorentz en Albert Einstein. Zijn neef was vliegtuigpionier Anthony Fokker. Adriaans liefde voor muziek kende geen grenzen. Hij was vooral gefascineerd door de muziektheorieën van zijn zeventiende- eeuwse geestverwant Christiaan Huygens. Met zijn geoefende oren formuleerde Huygens een eigen 31-toonsverdeling. “Dit toonstelsel kent een lange geschiedenis. In 1555 schreef de Italiaan Nicola Vicentino al madrigalen met 31 tonen in het octaaf. Maar Huygens gaf er een eigen draai aan, waardoor het 31-toonssysteem ineens hele zuivere tertsen oplevert”, vertelt Germanus.

In 1950 liet Fokker zijn droomorgel bouwen aan de hand van Huygens’ theorie. Toen orgelbouwer Pels het instrument afleverde, werd het geplaatst in het Teylers Museum in Haarlem, waar Fokker werkzaam was als curator. In de jaren vijftig vonden er de eerste concerten plaats. Componisten als Peter Schat en Henk Badings gingen driftig aan de slag op het Fokker-orgel. Pionierende muziek, die nog steeds klinkt op het Fokker-orgel, dat in de periode 2008- 2009 grondig werd gerenoveerd. Na de verhuizing naar het Muziekgebouw kreeg de concertserie nog meer cachet.

Zondagochtend is het vaste prik. Belangrijkste organisten zijn Ere Lievonen en Laurens de Man, die alle ins en outs van het instrument kennen. Zij besluiten het lopende, drukke seizoen met orgelwerk van Hollandse meesters (2 juni 2024) en een uitvoering van Bachs Die Kunst der Fuge (14 april 2024). Daarnaast zijn er verschillende gastoptredens van onder andere organiste Una Cintiņa (14 januari 2024) en jazzcomponist Bram Stadhouders, met dansers (10 maart 2024).

Rijke boventoonklank
Zijn weidse muziekspectrum dankt het Fokker-orgel aan Huygens’ flexibele middentoonstemming. “Daardoor kun je er barok- en renaissancemuziek op spelen. Maar het Fokker-orgel beschikt ook over een harmonisch zuivere, zevende boventoon”, klinkt Germanus enthousiast. “Veel jonge componisten zijn geïnspireerd door deze rijke boventoonklank. Microtonale muziek roept veel wowgevoelens op bij componisten. Achter hun laptop experimenteren ze met elektronische muziek en het orgel. Dan staan de ramen hier soms echt te trillen: geweldig", verhaalt hij.

Het Fokker-orgel is zijn tijd ver vooruit. Via MIDI-elektronica en laptop gaan er werelden voor organisten open, weet Germanus. “De door Fokker ontworpen 31-toonsspeeltafel vergt veel kennis en vaardigheid van de organist. Nu zijn we in staat via elektronica eveneens een twaalftoons keyboard aan het orgel te koppelen, waardoor iedere organist vrijuit kan spelen. Orgelconcerten met jazz en wereldmuziek zijn nu goed mogelijk. Doordat we het Fokker-orgel al meteen vanaf het begin hebben laten midificeren, staat het bekend als het allereerste Hyperorgan. Musici en componisten wereldwijd, van Australië tot Argentinië, tonen blijvend interesse. Het Fokker-orgel heeft de toekomst.”

Tekst: Mark van de Voort
Beeld: Melle Meivogel

Dit artikel verscheen eerder in het vriendenmagazine DichtbIJ.